روشنفکر کیست؟
میلاد محمدی
بازار داغ روشنفکری این روزها سیر اکیدا صعودی را در کشورمان طی میکند و نسل جوانی که دچار تضادهای هنجاری و دوپهلو اندیشی ویرانگر شده اند،قهوه خوردن در کافه و پک زدن به سیگار را در چهارچوب روشنفکری قرار داده اند کما اینکه اندکی از جملات نیچه را نیز سپر خود کرده اند و با فازهای مختلف پوچی زندگی،لباس آریستوکراسی رنج را برتن دارند.پولدار بودن با روشنفکر بودن رابطه ی مستقیم پیدا کرده و هرچه شخص پولدارتر باشد او را خوشبخت تر و روشنفکرتر می پندارند.رابطه های سطحی رایج شده وکات کردن این روابط با کوچکترین تلنگری را،روشنفکر بودن و عبور از مشکل میدانند.وبسیاری از این قبیل افکار و رفتار مرسوم این روزه ی این کشور که در شکل و فرم روشنفکری گنجانده شده و با دفاعیات و توجیهات و توضیحات بی سر و ته و عجیب و غریب نیز آن ها را مزین نموده اند.
اما به راستی روشنفکر کیست؟شاخص سنجش یک روشنفکر چیست؟وظیفه ی روشنفکر چیست؟
با جمع بندی تعریف های متعارض ارائه شده از روشنفکری شاید نتوان در ابتدای امر به یک تعریف واحد از روشنفکری رسید لذا سعی بر این است که در ابتدا پارامترهایی را که یک روشنفکر داراست را مورد بررسی قرار داده و سپس با توجه به این شاخص ها به سنتزی در تعریف روشنفکری رسید.
1-شاید بتوان اولین ویژگی یک روشنفکر را کریتیکال مایند بودن دانست.همان طور که برتراند راسل میگوید گویا فلسفه یعنی طرح درست سوال.یعنی جواب را بپذیر اما روی همان جواب دوباره و چندباره سوال بگذار که در نهایت بدانیم که موضوع اصلی پرسش است نه جواب.یعنی اگر به طور مثال شخصی سعی در ترغیب مردم دارد که به خیابان بیایند و مرگ بر فلان کشور بگویند چونکه غرور ملی این طور اقتضا میکند،شخص کریتیکال این سوال را مطرح میکند که اولا غرور چیست و چه تعریفی دارد؟ ثانیا اگر غرور واقعا وجود دارد پس یعنی در همه ی ملت ها و جوامع هست و در جهان غرور چینی،غرور روسی،غرور عربی و...هم داریم فلذا آنها هم باید خیابان بیایند و مرگ بر کشور و ملت ما بگویند.حال چه دلیلی دارد که مثلا غرور ایرانی از غرور چینی برتر است؟ثالثا اگر برتر نیست پس چرا میگویید غرور ملی؟بگویید غرور.رابعا اگر برتر است چرا برتر است؟ چه دلیلی باعث شده که غرور ایرانی از غرور چینی برتر باشد؟
پس فرد کریتیکال علم را میشناسد و به این دلیل که عقل دارد،بنا بر نظام باورها و اعتقادات و فلسفه خود سعی در طرح کردن بهترین سوال و سوار کردن آن بر جواب دارد.
2-فرد کریتیکال نزد خود میگوید که این باور هم اکنون من است اما نه لزوما بلکه حتما و خواهشا آن را مورد نقد و اعتراض قرار دهید.لطفا هر چیزی که باور من است را دائم زیر سوال ببرید.یعنی اگر یک کتاب خوانده است ده کتاب در جهت نقد و ضد آن کتاب مطاله کرده است.اگر به دینی معتقد است یعنی چند کتاب مخالف آن دین مطالعه کرده است و نه اینکه درهای نقذ را به روی ذهن خود بسته و کاری به افکار مخالف ندارد و تا فکری مخالف نیز در ذهنش نقش بست بگوید که شیطان در مغزم نفوذ کرده پس رهایش کن.روشنفکر آرزو و امیدش این است که مورد اعتراض قرار بگیرد اما به وسیله جهان بینی مبتنی بر عقل و علم و واقعیت.در واقع روشنفکر فرد با سوادی است اما سوادی با تعریفی متفاوت.سواد با تعریف اینکه این شخص قدرت و جرئت و شجاعت شنیدن تقریبا هر حرفی را دارد بدون اینکه ناراحت شود یا به او بر بخورد یا از اعتماد به نفسش کاهش یابد.
3-روشنفکر به هیچ عنوان نمیتواند بن مایه و خمیر مایه بشریت یعنی احساسات و هیجان را نادیده بگیرد.همچنین اصول اخلاقی از محورهای اصلی فکری این شخص است.درست در همین جاست که هر شخصی که تحصیلات عالیه دارد و یا متخصص یک رشته است را نمیتوان لزوما به عنوان یک روشنفکر دانست تا زمانی که شخص وارد حریم احساسات و هیجان شود.و شاید این نکته نیز کمی تند و تیز به نظر آید که انسانی که دارای اصل تجزیه و تحلیل است و نگاه علمی دارد اما فاقد نگاه اخلاقی و انسانی است میتواند در اختیار خودکامگان و طبقه ی حاکم و حکومت جامعه قرار بگیرد که این افراد را شبهه روشنفکر مینامیم و بزرگترین لطمه و صدمه را این افراد به بدنه ی جامعه و روشنفکران وارد میکنند.بنابراین نمیتوان گفت شخصی روشنفکر است ولی مثلا میگوید که حق مردان از زنان بیشتر است.یا میگوید انسانها تا زمانی که به بلوغ نرسیده اند کامل نشده اند.پس اگر مشاهده کردید که شخصی پشت تریبونی است و درباره مردان مریخی و زنان ونوسی سخن میگوید میتوانید با خیال آسوده کانال را عوض کنید.نگران نباشید شما چیزی را از دست نداده اید.شما تنها با یک شبهه روشنفکر مواجه شدید که در اختیار طبقه ی حاکم است.
4-شخص روشنفکر به هیچ وجه دچار ایدئولوژی نیست. ایدئولوژی یعنی اینکه یک فرد دارای بخش های تاریکی در ذهن خود است که آنها را گه گاه پنهان نیز میکند و حاضر نیست که آنها مورد بررسی قرار گیرند.در یک جمله یعنی شخص دارای مجموعه ای از افکار است که قسمت های بدی(نچندان خوب) نیز دارد و حاضر به کالبد شکافی این قسمت نیست زیرا آنها را مقدس میداند.مقدس برای روشنفکر بی معنی است و تنها چیزی که برای او مقدس است این است که هیچ چیز مقدس نیست و همه چیز قابل نقد است.امر تقدس زدایی موضوعی حل و فصل شده در ذهن روشنفکر است اما فرد ایدئولوژی خواه حاضر به تن دادن به این امر نیست ومتاسفانه از آنجایی که تعصب به صورت تک بعدی عمل نمیکند چرا که ذهن پذیرفته که میتواند قسمتی از اعتقادات را برای خودش داشته باشد که کسی اجازه مخدوش کردن و زیر سوال بردن آن را ندارد به ابعاد دیگر از جمله هنر،معماری،ادبیات،دین و ...رسوخ میکند و فرد با انبوهی از تعصبات ذهن خود را پر میکند فلذا است که روشنفکر و ایدئولوژی خواه دو لغت متضاد هم اند.
5-ذهن نقاد : ذهن شخص روشنفکر و منتقد از سه مرحله عبور میکند
اول:اشاره مستقیم به واقعیت
این شخص باید دارای علم باشد تا بتواند برداشت و دریافت علمی،عقلی،منطقی از واقعیات داشته باشد و در هنگام بررسی مشکل ابتدا به طور مستقیم به واقعه اشاره کند.
دوم: این فرد باید احساس خود از واقعه را بروز دهد.
سوم:فرد نقاد در آخر نیز ممکن است پیشنهادی برای حل مشکل یا مسئله ارائه دهد که این کار بسیار سخت و دشوار است زیرا باید دارای دید کامل و جامع و شناخت کافی بر نقاط قوت و ضعف نظریه پیش رو داشته باشد.البته که لزوما نقد تنها در جامعه شناسی یا روانشناسی یا سیاست و...نیست که اهمیت دارد بلکه در تمامی مراحل زندگی نقش پر رنگی را ایفا میکند حتی روابط زناشویی.به طور مثال:
اول:اشاره مستقیم به واقعیت : عزیزم دیشب توی مهمونی خیلی کم به من توجه کردی و زمان کمی رو با من گذروندی
دوم:احساس خود در واقعه: این کار تو حس بدی رو به من انتقال داد
سوم:پیشنهاد : اگه امکان داره از سری های بعد زمان بیشتری رو با من تو مهمونی ها بگذرون.
سخن پایانی: پس درمجموع در تعریف شخص روشنفکر میتوانیم به این سنتز اتکا کنیم که این شخص با دغدغه های انسانی،اجتماعی،ارزشی،فرهنگی و سیاسی روبروست که با توجه به اینکه علم را میشناسد به این دلیل که دارای عقل است و آن هم در حوزه ی انسانی، و نظام باورها و اعتقادات و فلسفه او هم مبتنی بر این عقل و علم و واقعیت و احساس و هیجان و اخلاق است به موضع گیری در مباحث و مسائل حساس و مهم جامعه خویش و جامعه جهانی میپردازد.
میلاد محمدی/آذر97
